Dünyanın en zengin kütüphanelerinden birisi olan Kongre Kütüphanesi dijital arşivciliğin de öncülerinden. 1994’de American Memory projesiyle başlayan dijital arşiv dünyanın en zengin dijital arşivlerinden birisi. Sadece ABD tarihiyle ilgili değil, tüm dünyadan milyonlarca belge içeriyor. Türkiye ile ilgili olarak özellikle fotoğraf koleksiyonu açısından oldukça zengin.
Kongre Kütüphanesi dijital kaynaklarında, Türk Tarihiyle ilgili belge bulunan önemli konuları buraya çıkardım. Ama tabiki bu tam bir liste değil. Bu konular dışında da Türk Tarihiyle ilgili çok sayıda belge var.
II. Abdülhamid Fotoğraf Koleksiyonu
Sultan II. Abdülhamid’in fotoğraf arşivinden, o dönemde Türkiye’yi tanıtmak amacıyla ABD’ye gönderilen 1819 fotoğraf “Abdul Hamid II Collection” olarak kütüphane dijital arşivinde sunuluyor. Bunların önemli bir kısmı İstanbul fotoğrafı. İstanbul Üniversitesi bünyesinde bulunan ve 40 bine yakın fotoğraf içeren 2. Abdulhamit Fotoğraf Arşivinin henüz online kullanıma açılmamış olması, Kongre Kütüphanesinin koleksiyonunu değerli kılıyor. Koleksiyona şu web adresinden erişilebilir.
Kütüphane koleksiyonlarını dijitalleştirmesi son yıllarda Türk üniversitelerinin gündemine (nihayet!) girmeye başladı. Bu üniversitelerden birisi olan Marmara Üniversitesi, kütüphane koleksiyonlarında bulunan nadir eserleri dijitalleştirerek tüm İnternet kullanıcılarının hizmetine açtı. Üniversite web sitesinde verilen bilgiye göre, toplam 1964 yazma eser, 6781 eski harfli basma eser ve 581 Latin harfli nadir eser koleksiyona kazandırılmış durumda. Dijital Koleksiyonlar Üniversitenin kütüphane katalogu (Yordam) üzerinden sunuluyor. Online kayıt yaptıran tün İnternet kullanıcıları kolayca koleksiyonlara erişebilir.
Ağa Han Kültür Vakfı (Aga Khan Trust for Culture) ile MIT’nin (Massachusetts Institute of Technology) ortak ptrojesi olan Archnet, İslam dünyasında mimarlık ve şehircilik alanında dünyadaki en zengin dijital arşivlerinden birisi. Web sitesinde çoğunluğu görsel olmak üzere 100 bine yakın kaynak var. Türkiye ile ilgili de binlerce görsel içeriyor. Site tasarımı ve arama motoru oldukça nitelikli.
Garanti Bankası bünyesindeki müze ve kültür merkezlerini bünyesinde barındıran SALT’ın dijital arşivi Türkiye’de dijital kütüphaneciliğin az sayıdaki iyi örneklerinden birisi. SALT arşivinde ve kütüphanesinde bulunan binlerce belge online olarak paylaşılıyor.
Ancak bazı “kusurları” da yok değil. Web sitesinin tasarımı ve arayüzü çok iyi değil. Çok daha kullanışlı bir tasarım olabilirdi. Ayrıca, kaynakların önemli bir kısmına erişim kısıtlı. Belgeyi görebiliyorsunuz, ancak büyük boyutta görüntülemek için üye olarak giriş yapmak gerekiyor. Siteye üye olmak için herhangi bir bilgi verilmiyor (ya da ben bulamadım).
SALT Dijital Arşivinde bulunan koleksiyonlardan bazıları şunlar:
Osmanlı Bankası Arşivi
Süreli yayınlardan belgeler (Osmanlı ve Cumhuriyet dönemi)
1570 Yılında basılan bir Dünya Atlasına göre Osmanlı Devleti (Türk İmparatorluğu – Turcici Imperii). Kaynak: David Rumsey Map Collection http://www.davidrumsey.com
Tarihi haritalar tarih yazımı ve öğretimi için çok değerli kaynaklar. Verdikleri tarihi bilgilerin ötesinde, döneminin insanlarının algılarını, bilgilerini ve bakış açılarını göstermeleri açısından oldukça önemli.
Web ortamında eski tarihi haritaları yayınlayan çok sayıda nitelikli ve kurumsal web sitesi var. Bunların en önemlilerinden bazılarını burada paylaştım. Web sitelerini seçerken Türkiye ve Türk Tarihiyle ilgili harita içermeleri göz önüne alındı. Bu sitelerden özellikle Osmanlı dönemini konu alan yüzlerce haritaya erişebilirsiniz.
Burada sadece Avrupa menşeli haritaları içeren web sitelerine yer verildi. Osmanlı haritacıları tarafından çizilen haritalarla ilgili online kaynaklar başka bir yazının konusunu oluşturacak.
David Rumsey Map Collection
Tarihi haritalar alanında dünyanın en zengin dijital arşivlerinden birisi. Koleksiyonun içerdiği yaklaşık 150.000 tarihi haritanın 50 binden fazlası dijital ortama aktarılmış. Türkiye ve Türk Tarihiyle ilgili yüzlerce haritaya erişebilirsiniz.
Dünyadan farklı kütüphane ve arşiv kurumlarının destek verdiği uluslararası bir proje. Dünya haritası üzerinden istenilen bölgenin haritalarının aranabilmesi özelliği sayesinde haritalara ulaşmak oldukça kolay.
University of Melbourne, The Ronald and Pamela Walker Collection of Maps of Asia Minor
Melbourne Üniversitesi Kütüphanesi 1511-1774 yılları arasında çizilmiş 136 adet Anadolu ve çevresi haritasını içeren özel bir koleksiyona ev sahipliği yapıyor. Tüm haritalara online erişebilirsiniz. Yalnız haritalar jp2 dosyası formatında sıkıştırılmış. Açmak için Photoshop gibi resim düzenleyicileri veya özel dosya açma programlarını kullanabilirsiniz.
University of Texas Perry-Castañeda Library Map Collection
Teksas Üniversitesi bünyesindeki Perry-Castañeda Kütüphanesi dünyanın en zengin (250.000’den fazla) harita koleksiyonlarından birisine sahip. Bunların yaklaşık 50 bini online olarak kullanıma sunulmuş. Tarihi haritaların yanı sıra, modern haritalar da içeriyor.
Wikimedia Commons – Old maps of the Ottoman Empire
Wikipedia’nın bir anlamda doküman arşivi olan Wikimedia Commons Osmanlı Devletini konu alan eski haritalarla ilgili bir bölüm barındırıyor. Ancak Wikipedia’nın doğası gereği, belgeler ve verilen bilgilerin güvenilirliği konusunda dikkatli olamakta fayda var.
University of Chicago Library – The Maps of Heinrich Kiepert
Chicago Üniversitesi Kütüphanesi, Osmanlı haritaları çizen Alman haritacı Heinrich Kiepert’in (1818-1899) haritalarından bazılarını online olarak sunuyor. Çok sayıda olmasa da, önemli haritalar.
IRCICA tarafından hazırlanan Farabi Dijital Kütüphanesi ülkemizdeki uygulamalar içerisinde “Dijital Kütüphane” unvanını gerçekten hakkeden ender projelerden birisi. İyi dizayn edilmiş kullanışlı bir arayüzü ve filtreleme araçlarıyla desteklenmiş gelişmiş arama motoru var. Ayrıca sadece pdf formatında kitap değil, fotoğraf, harita ve benzeri türlerde belgeler içeriyor.
Ancak önemli bir kusuru var oldukça yavaş çalışıyor. Kusur sayılmasa da, bir diğer nokta içerdiği belge sayısının bir “dijital kütüphane” için biraz az olması. Sitede verilen bilgiye göre toplam 700 civarında kitap ve 18.000 civarında diğer belgelerden içeriyor. Umarız bu güzel projenin içeriği kısa sürede daha da zenginleşir.
Farabi Dijital Kütüphanesinde bulunan belge türlerinin bazıları şunlar: Salnameler, Osmanlı dönemi basını, el yazma Kuran-ı Kerim, hat eserleri, Osmanlı dönemine ait fotoğraflar ve haritalar.
Alman Illustrirte Zeitung gazetesinde 1915 yılında yayınlanan ve Kumkale’de Türk Askerlerinin hücumunu gösteren metal baskı resmi. Kaynak: ABD Kongre Kütüphanesi Dijital Arşivi (www.loc.gov)
Çanakkale Savaşlarının 100. seneyi devriyesindeyiz. Şatafatlı törenler düzenlendi. Ama Çanakkale Savaşları mirasının ortaya çıkarılması ve kamuoyuna sunulması adına kalıcı çalışmaların yapıldığını söylemek oldukça zor. Özellikle dijital kaynaklar açısından durum içler acısıdır desek çok abartmış olmayız. Türkiye Cumhuriyeti’nin dibacesi olarak görülen Çanakkale Savaşları konusunda Türk tarafının kaynaklarını dijital arşiv mantığı ve ciddiyetiyle sunan güvenilir ve kurumsal bir web sitesi maalesef henüz yapılamamıştır.
Çanakkale Savaşlarıyla ilgili güvenilir ve bilgiyle desteklenmiş belge bulmak için İngiltere, Avustralya, Fransa gibi ülkelerin resmi kurumlarınca hazırlanan dijital arşivlere başvurmak gerekiyor. Bu dijital arşivlerin önemli olanlarını aşağıya çıkardım. Bunların çoğunluğu Çanakkale Savaşları konusuyla sınırlı olmayan, genel kapsamlı arşivler. Dolayısıyla Çanakkale Savaşlarıyla ilgili belgelere ulaşmak için uygun anahtar kelimelerle arama yapmak gerekiyor.
Türkiye’deki arşiv kurumları, kütüphaneler ve arşiv sahibi diğer kurumlar (bir kaç iyi örnek hariç) arşivlerini web üzerinden herkese açmayı “enayilik” olarak görmesi sayesinde, tarihimizin dijital kaynakları açısından büyük ölçüde Batı’ya bağımlıyız. Neyse ki, “elin gâvuru” bu konuda hem geniş ufuklu, hem de cömert. Türk tarihiyle ilgili Batı kaynaklı dijital arşivlerin en önemlilerinden birisi İstanbul’da bulunan Hollanda Araştırma Enstitüsünün (Netherlands Institute in Turkey -NIT) arşivi. NIT dijital arşivi, bir süre NIT’in yöneticiliğini de yapan Osmanlı mimarisi uzmanı Hollandalı akademisyen Machiel Kiel’in fotoğraf arşivini içeriyor. 1960’lı yıllardan itibaren Kiel’in çektiği ve Balkanlar’da Osmanlı mimari mirasını konu alan fotoğraf arşivi şu anda yaklaşık 1800 fotoğraftan oluşuyor. Proje sona erdiğinde bu sayı 5000’e yaklaşacak. Sitede bulunan arama motorundan eserlerin bulunduğu ülkeye ve bölgeye göre arama yapabiliyorsunuz.
Dijital Tarih 